“Oké…oké, diep ademhalen en eerst even rustig kijken…” De afgelopen weken zijn druk genoeg geweest, maar veel tijd voor uitvoerige bezinning is er niet. De lente barst los en alles komt in een stroomversnelling. Alle projecten trekken aan, worden drukker, agenda’s stromen vol, waar staat het project over Moluks Archeologisch Erfgoed ondertussen? Ik moet even reflecteren, want anders komen we geen stap verder.
Laat ik eens terug kijken in de agenda. In september 2015 startte ik de eerste verkenningen voor dit project, zie ik net. Nee, dat is niet waar, het begon al eerder, want toen ik in september dr. Fridus Steijlen sprak bij het ITKLV in Leiden, had ik zijn boek ‘In Nederland gebleven‘ al een heel eind uit. Over dat gesprek later misschien meer, maar eerst terug naar het begin. De wortels van dit project liggen in de conflictarcheologie. Dat moet ik hier even uitleggen.
Het einde van het ouderdomscriterium
Conflictarcheologie betekent letterlijk ‘de archeologie van conflicten’. Archeologen doen onderzoek naar de sporen van het verre verleden, dus een conflictarcheoloog doet onderzoek naar de sporen van conflict, zoals van oorlog, geweld en onderdrukking. Deze ‘tak van de archeologie’ (als je het zo mag noemen) heeft zich de afgelopen jaren sterk ontwikkeld in Nederland. Archeologen keken op zich altijd wel al naar sporen van oorlog en geweld van oudere perioden, maar vanaf 2008 gebeurde er iets opmerkelijks. Vanaf dat jaar gingen archeologen namelijk steeds meer onderzoek doen naar sporen van de Tweede Wereldoorlog.¹
“..de wortels van dit project liggen in de conflictarcheologie”
Hoewel het nu soms alweer bijna normaal lijkt, was en is het dat zeker niet. Vóór die tijd keken Nederlandse archeologen alleen naar veel oudere sporen. Steentijd, bronstijd, Romeins, vooruit de Middeleeuwen ook nog, maar met jongere perioden moest je bij veruit de meeste archeologen echt niet aankomen. Dat vonden ze onzin. En velen vinden dat nog steeds. Na 2008 veranderde dat een beetje toen op de Grebbeberg onderzoek werd gedaan naar de ‘Stoplijn’, een linie van gevechtsloopgraven uit de tijd dat de Duitsers binnenvielen (1940). Ik werd er door twee archeologen – Ivar Schute en Ruurd Kok bij gevraagd als vrijwilliger. Niet lang daarna kreeg ik er zelfs een baan in toen ik werd gevraagd om mee te werken aan een opgraving van een Nederlandse kazemat. Ik zou vijf jaar in dienst blijven bij RAAP Archeologisch Adviesbureau en meewerken aan het ene archeologisch onderzoek na het andere. Of het nu ging om Duitse bunkers, loopgraven, schuttersputten of munitiedepots, we hebben het allemaal gezien en in feite doe ik dat werk nu als freelancer nog steeds.
Afhankelijk van je visie op archeologie – en daarin zijn misschien wel geen twee archeologen hetzelfde – gebeurde in 2008 dus iets fundamenteels. Het ‘ouderdomscriterium’ werd doorbroken. Als zelfs de Tweede Wereldoorlog, die toen nog maar 63 jaar daarvoor was afgelopen, voer kan zijn voor archeologen, waarom dan niet ook de Koude Oorlog (1945-1999) , of de Nederlandse bijdrage aan de Koreaanse Oorlog (1951-1953)…of de VN Missie in Libanon (1979-1985)? Nee, dat soort onderzoek gebeurt allemaal nog niet, maar waar het om gaat is dat de belemmering doorbroken werd om er over na te denken. Waarom zou de archeologie moeten ophouden bij jaartal X of Y? Wat is de reële betekenis van zo’n eindstreep? Ergens in de gesprekken die we er over hadden op kantoor met collega’s, op congres in het buitenland, of in de kroeg viel bij mij het kwartje: “Waarom geen archeologisch onderzoek naar het conflict van de Molukse gemeenschap(pen) met de Nederlandse Staat?
Geen ruimte voor escapisten
Ik voeg er direct aan toe dat die eerste gedachte volkomen naïef was! Nu volgt een streng oordeel dat net zo hard mijzelf treft als ieder ander die zich aangesproken zou kunnen voelen: archeologen zijn escapisten. Na vijf jaar werken in de archeologie kan ik in veel gevallen niet anders dan concluderen dat archeologen in hun werk verleid worden door de romantiek van het verleden. Het is niet voor niks dat veel mensen bij het woord ‘archeologie’ direct denken aan Indiana Jones. Hoewel het ze op de academie natuurlijk wordt afgeleerd, doen archeologen dat zelf ook! Wat is er nu mooier dan met een clubje gelijkgestemden -met mooi weer – graven naar de verborgen schatten om daarmee langzaam een mysterieuze cultuur te reconstrueren die je nooit echt zal kennen en fantaseren over hoe alles toen was? Het grote succes van het Britse televisieprogramma Time Team bewijst het gelijk van deze stelling. Terwijl het echte archeologisch werk vaak hard is -eindeloos slepen met kruiwagens op dagen met alleen maar hagel en wind – houdt elke archeoloog zich overeind met het dromen over het resultaat van zijn of haar onderzoek: de kunst van het verzamelen van echte kennis over het verleden! Maar als je als archeoloog een foute conclusie trekt, maakt het geen donder uit, want de Romeinen zijn toch allemaal dood en kunnen zich niet verdedigen. Je kunt in feite doen wat je wilt. Het enige risico dat je loopt is discussie met je collega’s, maar dat geeft het werk juist zijn sjeu.
En daarin zit de kern van waarom ik mijn eerste gedachte hierboven naïef noemde. Natuurlijk kan een archeoloog onderzoek doen naar recente conflicten -daarvan zijn in het buitenland vele voorbeelden – maar dit keer is die keuze niet zonder consequenties. Met zo’n onderzoek aan recent conflict kan en zal je ook mensen boos maken, of beledigen, pijn doen zelfs. Bij recent conflict, of zeker conflict dat nog niet helemaal is afgesloten, kan elke actie die je neemt doos van Pandora openen.² Voor escapisme is hier geen plaats, want de realiteit van het conflict zal je genadeloos inhalen. Opgraven is bij recent conflict dus altijd ook politiek geladen. Graven is een keuze en dus stelling nemen.
Toch de vragen stellen…
In 2015 nam ik de eerste stappen, schreef ik hier boven. Het is niet voor niks dat de eerste schreden naar openbaarheid van dit project over Moluks Erfgoed via deze website pas in 2017 volgden. Ik wilde het graag goed doen en absoluut zeker zijn van mijn eigen intenties en aanpak. Stad en land heb ik afgereisd en stiekem al heel wat mensen gesproken, maar hoe meer mensen ik sprak en hoe meer ik leerde over de Molukkers in Nederland, hoe moeilijker het werd om nog zeker te zijn van mijn zaak. De geschiedenis van de Molukkers in Nederland is een pittige geschiedenis, die aan beide kanten en zeker aan de kant van de Molukse gemeenschappen leed heeft veroorzaakt. Voor sommigen is dit leed iets van vroeger, voor anderen is het nog juist zeer actueel. Als archeoloog ben ik hierin een buitenstaander, die vrijwel onmogelijk met het juiste gevoel van afstemming kan handelen.
“..als je iets opraapt, ben je er daarna verantwoordelijk voor”
Maar toch moet het wel. Als archeoloog leer je in je werk minstens twee belangrijke dingen. Ten eerste leer je dat sporen uit het verleden zeer kwetsbaar zijn. Als je niet oplet, kunnen ze zomaar verdwijnen. Het tweede is – en dit is de ethische kant van de zaak – dat als je als archeoloog ziet dat mogelijk erfgoed gevaar loopt, dat je dan je mond open moet doen en wat zeggen, want als jij het niet doet, doet misschien wel niemand het. En met erfgoed loopt het altijd hetzelfde af: pas tegen de tijd dat men doorheeft wat iets waard is, is het al bijna allemaal verloren gegaan.
Als je iets opraapt, ben je daarna verantwoordelijk.Zo werkt de mores van de archeologie. Ik was naïef en heb wat opgeraapt. Nu moeten de vragen worden gesteld!
Voetnoten
¹ Zie voor een wetenschappelijk overzichtsartikel “Conflict archaeology in the Netherlands: The role of communities in an emerging archaeological discipline.”Jobbe Wijnen, Jobbe A. T., Ivar A. Schute, and Ruurd S. Kok, 2016.Journal of Community Archaeology & Heritage. doi: 10.1080/20518196.2015.1123889
² Zie voor een wetenschappelijk bundel over de lastige kanten van dit soort archeologie ‘Ethics and the Archaeology of Violence‘ Gabriel Moshenska & Alfredo Gonzales Ruibal (eds.) 2014.
Moluks Erfgoed 